मुक्ती मार्गाचे महान वाटाडे - अण्णाभाऊ आणि बाबासाहेब

मुक्ती मार्गाचे महान वाटाडे - अण्णाभाऊ आणि बाबासाहेब

"मी लिहायला बसलो म्हणजे मनात विचार यायचा, ज्यांचं साहित्य अनेक भाषांमधून जगाच्या पाठीवर पोहोचलं आहे, अशा अण्णाभाऊ साठेंसारख्या साहित्यसम्राटांवर मी काय लिहिणार?" हे लेखक तु.दा. गंगावणे यांचं आत्मभान नव्हे, तर एक लघुरूपातील कृतज्ञतेची अभिव्यक्ती आहे.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, एक विचारसिंह, आणि अण्णाभाऊ साठे, एक साहित्यसम्राट. त्यांच्या जिव्हाळ्याच्या संबंधांची, विचारधारांच्या साम्यरेषांची आणि त्यांच्या कार्यातून बहुजन समाजासाठी उभ्या राहिलेल्या मुक्तिपथाची ही एक भावनिक आणि ऐतिहासिक तपशीलांनी भरलेली उजळणी आहे.

या लेखनप्रयत्नामागील प्रेरणास्थान ठरतात ज्ञानदेव लक्ष्मण मोरे, निवृत्त अभियंता. त्यांनी ज्या वेदनेने लेखकासमोर खंत मांडली, ती केवळ दोन समाजांमधील अंतराची नव्हे, तर बहुजन समाजाच्या ऐक्याला तोड देणाऱ्या मानसिकतेची होती. "मांग आणि महार समाज वैचारिकदृष्ट्या दूर राहतात."

या पार्श्वभूमीवर, लेखक गंगावणे यांनी या दोन महामानवांमधील विचारसाम्य शोधण्याचा, त्यांच्या भेटीगाठींचा मागोवा घेण्याचा आणि इतिहासाच्या पानांमधून हरवलेली एक महत्त्वाची नाळ पुन्हा जोडण्याचा ठाम निर्धार केला. हे केवळ लेखन नाही, तर सामाजिक सलोखा निर्माण करण्याचा एक वैचारिक उपक्रम आहे.

डॉ. आंबेडकर यांच्या विचारधारेची झेप समाजाच्या तळागाळात नेण्याचं कार्य अण्णाभाऊ साठेंनी त्यांच्या साहित्य, लोककलाविष्कार आणि सामाजिक कार्यातून केलं. अण्णाभाऊंनी त्यांची पहिली ऐतिहासिक कादंबरी 'फकिरा' ही डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या लेखणीला अर्पण केली होती. ही कृती केवळ कृतज्ञतेची नव्हे, तर आत्मसमर्पणाची होती.

अण्णाभाऊंनी दलित, श्रमिक, भूमिहीन शेतकरी, श्रमिक स्त्रिया, समाजबांधव यांच्या दुःखांची जाणीव बाबासाहेबांकडून घेतली आणि त्यांना साहित्यातून शब्दबद्ध केलं. बाबासाहेबांनी संविधानाच्या माध्यमातून जो सामाजिक परिवर्तनाचा मंत्र दिला, त्याचं रुपांतर अण्णाभाऊंनी लोकगीतात, तमाशामध्ये, आणि शोषितांच्या श्वासात केलं.

गंगावणे यांनी या ग्रंथासाठी केलेला संशोधन प्रवास केवळ अभ्यासपूर्ण नाही, तर अनुभवशीलही आहे. त्यांनी २००२-२००३ मध्ये अण्णाभाऊंच्या कलापथकातील अनेक सहकाऱ्यांच्या मुलाखती घेतल्या. लक्ष्मण बाळा सोनवणे, गणपत धोंडी वाघमारे, जयवंत बाबू, दामू राणे, बाबूराव बारस्कर यांच्यासारख्या अनेक लोकांच्या आठवणी आणि साक्षींच्या आधारे हा वैचारिक पूल उभा केला.

या मुलाखती आज अमूल्य ठरतात, कारण त्यातील बरेचजण आता आपल्यात नाहीत. पण त्यांच्या आठवणींतून अण्णाभाऊंना बाबासाहेबांबद्दल असलेली भक्ती, आदर, आणि वैचारिक समर्पणच उलगडतं.

इतिहासाच्या पानांत दडलेल्या एका महत्त्वपूर्ण घटनेची उजळणी लेखकाने केली आहे. इ.स. १९४१ मध्ये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी कसबे तडवळा येथे घेतलेली महार-मांग परिषद. ही सभा म्हणजे केवळ राजकीय नाही, तर सामाजिक समन्वयाचं प्रतीक होती. बाबासाहेबांनी जाणीवपूर्वक दोन्ही समाजांमध्ये एकतेचा विचार रोवण्याचा प्रयत्न केला होता.

ही ऐतिहासिक सभा बहुजन समाजाच्या स्मृतीत अधिक ठामपणे असणं गरजेचं आहे. आणि त्याच सभेचा विचार अण्णाभाऊंच्या कार्यातून पुनरुज्जीवित होतो.

बाबासाहेबांचं विचारविश्व मानवतावादावर आधारित होतं. माणूस हाच धर्म. अण्णाभाऊंचं साहित्य वास्तववादावर उभं होतं. माणसाचं दुःख हेच त्याचं सत्य. या दोघांच्या वाटा भिन्न होत्या, पण ध्येय एकच माणसाच्या समतेसाठी आणि न्यायासाठी झगडणं.

आजही या विचारधारांवर चालणारे कवी, लेखक, शाहीर, कार्यकर्ते निर्माण होत आहेत, ही बाब आशादायी आहे. पण त्यांच्या विचारांचा मूळ स्रोत जाणून घेणं, त्याचा अभ्यास करणं, ही काळाची गरज आहे.

लेखकाची ही लेखनयात्रा म्हणजे एकतेच्या शोधाची यात्रा आहे. त्यांनी आपल्या लेखनातून महार आणि मांग या समाजांमध्ये वैचारिक, भावनिक आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या सेतू बांधण्याचा प्रयत्न केला आहे. अण्णाभाऊ आणि बाबासाहेब यांचा परस्परसंबंध उलगडून दाखवत, त्यांनी समाजाला एकत्र आणण्याचा एक नवा दृष्टीकोन दिला आहे.

या प्रयत्नातून बहुजन समाजाला एक नवा दृष्टिकोन मिळेल, एकमेकांशी जोडणारा धागा मिळेल, आणि मुक्ती मार्गाचे हे दोन महान वाटाडे - अण्णाभाऊ आणि बाबासाहेब नव्या पिढीला प्रेरणा देतील.

आज समाजात सामाजिक, जातीय, आणि वैचारिक दरी वाढताना दिसते. अशा वेळी अण्णाभाऊ आणि बाबासाहेब यांचे एकत्रित स्मरण, त्यांचा संघर्ष, आणि त्यांचा उद्देश यांची नव्यानं जाणीव करून देणं अत्यंत आवश्यक आहे.

तु.दा. गंगावणे यांचे हे पुस्तक म्हणजे इतिहासाच्या विसरल्या गेलेल्या नात्याची पुनर्रचना आहे. हे नातं म्हणजे विचारसख्यतेचं, समतेचं आणि मुक्तीच्या वाटेचं आहे.

हे पुस्तक लवकरच dibho.com या आॅनलाईन ईबुक प्लॅटफॉर्म वरती येत आहे. अवश्य वाचा.