'बंधाटी' - अंधश्रद्धा, संघर्ष आणि परिवर्तनाच्या छायेतलं वास्तव..

‘बंधाटी’ - अंधश्रद्धा, संघर्ष आणि परिवर्तनाच्या छायेतलं वास्तव

‘फेसाटी’ या पहिल्याच कादंबरीने मराठी साहित्यविश्वात एक वेगळा ठसा उमटवणारे नवनाथ गोरे यांनी ‘बंधाटी’ या दुसऱ्या कादंबरीतून ग्रामीण समाजव्यवस्थेतील एक भयावह वास्तव उलगडले आहे. सीमाभागातील गावगाड्यात खोलवर रुजलेल्या अंधश्रद्धा, जमिनीवरून होणारे संघर्ष, रक्तपात, स्त्री शोषण, राजकीय डावपेच आणि बदलत्या काळातील समाजस्थिती यांचा परखड वेध ‘बंधाटी’ घेते. ही केवळ एक कथा नाही, तर एका सामाजिक वास्तवाचा आरसा आहे—अशा जगण्याचा, जिथे माणसं दैवाच्या, परंपरांच्या आणि राजकीय स्वार्थाच्या जाळ्यात अडकून आपले भान हरवून बसतात.

‘बंधाटी’ ही केवळ एका व्यक्तीच्या किंवा कुटुंबाच्या संघर्षाची कथा नाही, तर ती एका संपूर्ण समुदायाच्या जीवनसंघर्षाचे प्रतिबिंब आहे. जत तालुक्याच्या सीमाभागात, महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमेवरील ग्रामीण भागात, सामाजिक परिस्थिती अजूनही अंधश्रद्धा आणि परंपरांच्या दडपणाखाली आहे. हि गावे खऱ्या अर्थाने आधुनिकतेपासून दूर, रूढी आणि परंपरांच्या जोखडात अडकलेली आहेत.

शेतजमिनीची मोजणी आणि बांधाच्या वादातून कसा सुडभाव निर्माण होतो आणि कुटुंबं उध्वस्त होतात, हे ‘बंधाटी’ प्रखरपणे दाखवते. गावातील राजकारण, सत्तेची आस, पुरुषसत्ताक मानसिकता आणि समाजातील हिंसक प्रवृत्तींचे सूक्ष्म आणि तीव्र चित्रण ही कादंबरी करते.

‘बंधाटी’ ही केवळ कल्पनेतून साकारलेली कथा नाही, तर ती लेखकाने जवळून पाहिलेल्या आणि अनुभवलेल्या वास्तवावर आधारलेली आहे. नवनाथ गोरे यांचा स्वतःचा प्रवासही संघर्षमय राहिला आहे. ‘फेसाटी’ कादंबरीने त्यांना प्रसिद्धी मिळवून दिली, पण त्यानंतरची त्यांची आर्थिक आणि सामाजिक लढाई सोपी नव्हती. त्यांच्या आयुष्यातील अडचणी, कोरोनाकाळातील अंधार, आणि पुन्हा नव्याने उभं राहण्याचा निर्धार हे सारे त्यांच्या लेखणीत प्रतिबिंबित होते.

ही कादंबरी लिहिताना लेखकाला गावगाड्याचा प्रत्यक्ष अनुभव होता. जमिनीच्या सीमांचे वाद, त्यावरून होणाऱ्या भांडणांची तीव्रता, पिढ्यान् पिढ्या चालत आलेल्या कुप्रथा आणि त्यामध्ये हरवलेली निष्पाप माणसं—हे सर्व त्यांनी पाहिलं आणि अनुभवलं. त्यामुळे ‘बंधाटी’ ही केवळ एक साहित्यकृती नसून ग्रामीण जीवनाच्या अंगभूत ताणतणावांचे प्रत्ययकारी दर्शन घडवणारी एक साक्ष आहे.

‘बंधाटी’चा केंद्रबिंदू आहे तो जमिनीवरून होणारे संघर्ष. ग्रामीण भागात जमिनीला प्रचंड महत्त्व आहे. तीच संपत्ती आहे, तीच प्रतिष्ठा आहे, आणि तीच अनेकदा नातेसंबंध तोडणारी किंवा रक्त सांडणारी कारण बनते. गावातील जमिनीच्या मोजणीवरून उद्भवलेले वाद अनेकदा थेट हत्यारांवर जातात.

कादंबरीत दिसणारे पात्र हे आपल्या व्यक्तिगत स्वार्थासाठी, अज्ञानासाठी किंवा परिस्थितीमुळे एकमेकांच्या विरोधात उभे ठाकतात. त्यांच्यातला संघर्ष हा केवळ जमिनीपुरता मर्यादित राहत नाही, तर तो राजकीय, सामाजिक आणि कौटुंबिक पातळीवरही घडतो. यामुळेच ‘बंधाटी’ एका जीवघेण्या तणावाची निर्मिती करते.

सीमाभागातील खेड्यांमध्ये विज्ञान आणि शिक्षण जरी पोहोचले असले, तरी अंधश्रद्धेच्या विळख्यातून ते बाहेर पडलेले नाहीत. नाग-नागिणीच्या देवत्वाचे, करणी-भानामतीच्या भीतीचे सावट अजूनही समाजावर आहे. संशय, वैरभाव आणि श्रद्धांच्या अतिरेकामुळे होणारे भयावह परिणाम ‘बंधाटी’तून समोर येतात.

या अंधश्रद्धा आणि हिंसेच्या छायेत स्त्रिया सर्वाधिक पीडित असतात. त्यांच्या आयुष्याचा स्वतंत्र विचार होण्याऐवजी त्यांचा उपयोग कधी सूडनाट्यात तर कधी घरगुती राजकारणात केला जातो. ग्रामीण स्त्रीजीवनावर होणाऱ्या अन्यायाचे विदारक चित्रण ‘बंधाटी’ अत्यंत परिणामकारकपणे करते.

‘बंधाटी’चे कथानक तीन वेगवेगळ्या पातळ्यांवर उलगडत जाते—

शेतजमिनीवरून होणारा संघर्ष – या संघर्षाच्या मुळाशी जमिनीची मोजणी आणि तिच्या सीमांचे वाद आहेत. पण हे वाद केवळ कागदावर सोडवले जात नाहीत, तर त्यांचे परिणाम रक्तरंजित असतात.

गावातील राजकारण आणि सत्तासंघर्ष – गावपातळीवरील नेते आणि त्यांची सत्तेची लालसा, स्थानिक राजकारणाचा प्रभाव आणि लोकांच्या जिवावर होणारे राजकीय व्यवहार हे कादंबरीत ठळकपणे मांडले आहेत.

सामाजिक अंधश्रद्धा आणि स्त्रियांवरील अत्याचार – गावगाड्यांमध्ये अजूनही टिकून असलेल्या अंधश्रद्धा, देवभोळेपणाच्या आडून होणारा स्त्रियांवरील अन्याय, आणि शिक्षणाअभावी होणारी पिळवणूक हेही कथानकाचा महत्त्वाचा भाग आहे.

‘बंधाटी’ची भाषा ही प्रादेशिक बोलीला स्पर्श करणारी आहे. मराठी आणि कानडी मिश्रित भाषाशैली कथेच्या वास्तववादी प्रभावाला अधिक बळकटी देते. संवादातला रांगडेपणा, माणसांच्या भावना, त्यांचे विचार, त्यांच्या अंधश्रद्धा आणि त्यांच्या संघर्ष यांना प्रामाणिकपणे मांडणारी ही भाषा वाचकांना खऱ्याखुऱ्या गावगाड्यात घेऊन जाते.

या कादंबरीत नवनाथ गोरे यांनी अतिशय ताकदीने समाजाच्या वेगवेगळ्या स्तरांतील मानसिकता, जीवनपद्धती आणि त्यातील विसंगती मांडल्या आहेत. एका बाजूला नव्या युगाची चाहूल लागलेली असताना दुसऱ्या बाजूला अजूनही जुन्या परंपरांचे ओझे वाहणारी माणसं—ही द्वंद्वात्मकता कादंबरीत ठिकठिकाणी जाणवते.

‘बंधाटी’ केवळ एक कथा नाही, तर ती ग्रामीण समाजाच्या वास्तवाचे, अंधश्रद्धेच्या अंधाराचे आणि समाजपरिवर्तनाच्या संभाव्य वाटा शोधणारे गंभीर चिंतन आहे. नवनाथ गोरे यांनी ही कादंबरी केवळ साहित्यिक उद्दिष्टाने लिहिलेली नाही, तर ती समाजाला आरसा दाखवण्यासाठी लिहिलेली आहे.

ही कादंबरी वाचताना केवळ मनोरंजन होत नाही, तर विचार करायला भाग पाडणारे कटू वास्तव डोळ्यांसमोर उभे राहते. लेखकाने स्वतःच्या अनुभवांवर आधारलेली, जिवंतपणे टिपलेली आणि तटस्थपणे मांडलेली ही कथा वाचकांच्या मनाचा ठाव घेते.

‘बंधाटी’ ही एक महत्वाची साहित्यकृती आहे. ग्रामीण जीवनातील संघर्ष, त्यातील हिंसा, अंधश्रद्धा, स्त्रीशोषण, राजकीय खेळी आणि सामाजिक मूल्यांचे विघटन याचे जिवंत चित्रण या कादंबरीत आहे. नवनाथ गोरे यांनी आपल्या अभ्यासपूर्ण दृष्टिकोनाने आणि अनुभवसिद्ध लेखनशैलीने या वास्तवाचा प्रामाणिक आलेख उभा केला आहे.

‘बंधाटी’ ही केवळ एक कथा नसून, समाजाने स्वतःकडे पाहण्याचा एक प्रगल्भ प्रयत्न आहे—जो प्रत्येकाने अनुभवावा आणि अंतर्मुख व्हावे.

ही कादंबरी लवकरच dibho.com या आॅनलाईन ई-बुक प्लॅटफॉर्म वरती उपलब्ध होत आहे. अवश्य वाचा.