'जुबा' - साहित्य प्रवाहातील महत्त्वाचा टप्पा

'जुबा' – साहित्यप्रवाहातील महत्त्वाचा टप्पा

मराठी साहित्य हा आपल्या समाजातील विविध प्रवाह, संस्कृती, इतिहास आणि मानवी अनुभवांचे प्रतिबिंब आहे. 1960 नंतर मराठी साहित्यात वेगवेगळे साहित्यप्रवाह निर्माण झाले, ज्यामध्ये दलित, ग्रामीण, स्त्रीवादी आणि जनवादी साहित्याने विशेष स्थान मिळवले. तथापि, 1980 च्या दशकानंतर विकसित झालेल्या मुस्लीम मराठी साहित्यप्रवाहाची फारशी दखल घेतली गेली नाही.

हा साहित्यप्रवाह दलित साहित्यासारखाच अनुभवाधारित आणि वास्तववादी असूनही मुख्य प्रवाहातील समीक्षकांनी त्याकडे दुर्लक्ष केले. यामागील कारणे सामाजिक, धार्मिक आणि ऐतिहासिक आहेत. मुस्लीम समाजाच्या जगण्याच्या संघर्षांबद्दल, त्यांच्या वेदनांबद्दल किंवा त्यांच्या सांस्कृतिक जीवनाविषयी विस्तृत लेखन होऊनही, प्रस्थापित समीक्षकांनी त्याला तितकेसे महत्त्व दिले नाही. मुस्लीम समाजाने मराठीत कविता, कथा, आत्मकथा, कादंबऱ्या आणि वैचारिक लेखनाच्या माध्यमातून आपली ओळख निर्माण केली आहे. असे असतानाही या साहित्यप्रवाहाला योग्य तो सन्मान मिळाला नाही.

भारताचा सांस्कृतिक आणि सामाजिक इतिहास पाहता, वेगवेगळ्या वंशीय गटांनी भारतीय समाजाच्या जडणघडणीमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. प्रोटो-ऑस्ट्रेलाइड आणि नेग्रीटा या आदिम जमातींपासून सुरू झालेली ही वाटचाल द्रविड, अनार्य, राक्षस, दास, दस्यू आणि नाग या विविध समूहांपर्यंत पोहोचली. या आर्येतर समाजाने भारताच्या प्राचीन संस्कृतीला वैभव प्राप्त करून दिले. मात्र आर्यवंशीय लोकांनी हळूहळू आपली सत्ता प्रस्थापित करण्यासाठी आर्येतर समाजाचा संहार केला.

नंतरच्या काळात अरब, तुर्क, अफगाण आणि मोगल यांसारख्या मुस्लीम सत्तांनीही आपली सत्ता स्थापण्यासाठी "शस्त्र आणि संहार" हे तत्त्वज्ञान स्वीकारले. मुस्लीम राजवटीदरम्यान, हिंदू आणि बौद्ध मंदिरांवर आक्रमणे झाली, त्याचप्रमाणे ख्रिस्ती सत्तांनीही धर्मप्रसारासाठी समान पद्धतीचा अवलंब केला. त्यामुळे धर्मसत्ता आणि राजसत्ता यांच्यातील संघर्ष भारतीय इतिहासात कायम राहिला.

अकबर बादशाहाने मात्र या संघर्षाला विराम देण्याचा प्रयत्न केला. त्याने "सर्वधर्मसमभाव" या तत्त्वानुसार राजकारण केले आणि सर्वधर्मीयांना समान अधिकार दिले. त्यामुळे हिंदू-मुस्लीम समाजात ऐक्य निर्माण झाले. सामाजिक आणि सांस्कृतिक पातळीवर दोन्ही समाजांमध्ये देवाणघेवाण झाली. उर्दू, फारसी आणि अरबी भाषांचे मराठीवर संस्कार झाले. तमाशा, शाहिरी आणि अन्य लोककला यावरही या संवादाचा प्रभाव पडला.

भारतीय स्वातंत्र्यानंतर भारत-पाकिस्तान फाळणी आणि हैद्राबाद संस्थान विलीनीकरणाच्या घटनांमुळे हिंदू-मुस्लीम संबंध बिघडले. बाबरी मशीद प्रकरणासारख्या घटनांमुळे ही दरी आणखी वाढली. या पार्श्वभूमीवर मुस्लीम लेखकांनी आपल्या वेदना आणि अनुभव मांडण्यासाठी एक स्वतंत्र साहित्यप्रवाह निर्माण केला.

सय्यद अमीन, गुलाम नदाफ, मोहम्मद नैसर्गी, हमीद दलवाई, प्रा. मुमताज रहिमतपुरे, मुबारक शेख, खलील मोमीन, इसाक मुजावर, राजन खान, अन्वर राजन आणि इतर लेखकांनी ललित साहित्याच्या माध्यमातून मुस्लीम समाजाच्या वास्तवतेला वाचा फोडली. वैचारिक लेखन करणाऱ्यांमध्ये प्रा. फक्रुद्दिन बेनुर, हमीद दलवाई, सय्यद भाई, रजिया पटेल यांचे योगदान महत्त्वाचे आहे.

प्रा. शकील शेख लिखित "जुबा" ही कादंबरी मुस्लीम मराठी साहित्यप्रवाहातील महत्त्वाचा टप्पा आहे. ही कादंबरी हैद्राबाद संस्थान मुक्ती आंदोलनाच्या पार्श्वभूमीवर लिहिली गेली आहे. निजामाच्या रझाकार सेनेने हिंदूंवर केलेले अत्याचार आणि त्यास प्रत्युत्तर म्हणून हिंदू समाजाने उभारलेला प्रतिकार याचे यथार्थ चित्रण या कादंबरीत आहे.

ही कादंबरी केवळ ऐतिहासिक घटनांचे चित्रण करत नाही, तर त्या संघर्षातून निर्माण झालेली सामाजिक तफावत आणि मानवतावादी दृष्टिकोन अधोरेखित करते. इतिहासाचे संदर्भ घेत असतानाही लेखकाने कुठलाही पक्षपात केला नाही, हे या कादंबरीचे मोठे वैशिष्ट्य आहे.

ही कादंबरी केवळ काल्पनिक घटनांवर आधारित नाही, तर लेखकाने स्वतः अनुभवलेल्या वास्तवावर आधारलेली आहे. त्यामुळे "जुबा" वाचताना वाचकाला त्या काळातील समाजजीवनाचा अनुभव येतो. कुलाली गावातील हिंदू-मुस्लीम संबंध, जातीय संघर्ष, शक्तीसंघर्ष आणि त्यातून उभी राहणारी शस्त्र-संहाराची मानसिकता या कादंबरीत प्रभावीपणे मांडण्यात आली आहे.

"जुबा" ही केवळ एक कादंबरी नसून, ती भारतीय सामाजिक आणि ऐतिहासिक प्रक्रियेचे प्रतिबिंब आहे. मराठी मुस्लीम साहित्याला स्वतंत्र प्रवाह म्हणून ओळख मिळवून देण्याच्या दृष्टीने ही कादंबरी महत्त्वाची आहे. हैद्राबाद मुक्ती संग्रामाच्या पार्श्वभूमीवर हिंदू-मुस्लीम संबंध, जातीय हिंसाचार आणि मानवी संघर्ष यांचा सखोल वेध घेतला आहे.

या कादंबरीच्या माध्यमातून प्रा. शकील शेख यांनी समाजातील विसंगती, संघर्ष आणि मानवी भावभावनांचे संवेदनशील चित्रण केले आहे. त्यामुळे ही कादंबरी मुस्लीम मराठी साहित्यप्रवाहातील एक महत्त्वाचा दस्तऐवज म्हणून गणली जाते.

कादंबरीची वैशिष्ट्ये

१. ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:

'जुबा' ही केवळ एक वैयक्तिक किंवा काल्पनिक कथा नाही, तर तिच्या मुळाशी हैदराबाद मुक्तिसंग्राम आणि रझाकार चळवळ यासारखी ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आहे. लेखकाने या कालखंडातील सामाजिक, राजकीय आणि धार्मिक वातावरणाचे वास्तववादी चित्रण केले आहे.

२. पात्रांचे सशक्त रेखाटन:

प्रत्येक पात्राचे मनोविश्लेषण सूक्ष्मपणे करण्यात आले आहे. सिद्धारामच्या व्यक्तिमत्त्वात धार्मिक अहंकार, आक्रमकता आणि सत्तेची लालसा दिसून येते, तर खुतबू हा शांत, सहनशील आणि परिस्थितीपुढे हतबल झालेला मुस्लिम व्यक्तिरेखा म्हणून उभा राहतो. गुरुलिंगप्पा हा व्यक्ती समतोल दृष्टिकोन बाळगणारा बुद्धिजीवी आहे, तर सलीमच्या व्यक्तिरेखेत परिवर्तनाचा प्रवास दिसतो—दुर्बळतेतून प्रतिशोधापर्यंतचा प्रवास.

३. तटस्थ आणि समतोल मांडणी:

इतिहासाचा उल्लेख करताना लेखक कोणत्याही धर्माच्या बाजूने उभा राहत नाही. हिंदू आणि मुस्लिम दोघांनाही संघर्षाचा बळी ठरवताना तो निष्पक्ष राहतो. कोणत्याही समुदायातील अंधश्रद्धा, हिंसा आणि कट्टरता कशी घातक ठरते, हे ठामपणे दाखवले आहे.

४. सामाजिक आणि राजकीय संदेश:

कादंबरी केवळ भूतकाळातील संघर्ष दाखवत नाही, तर आजच्या सामाजिक परिस्थितीवर भाष्य करते. धर्माच्या नावाखाली सुरू असलेल्या संघर्षांचे भविष्यातील परिणाम काय असतील, याचा विचार करायला लावते.

'जुबा' ही केवळ ऐतिहासिक सत्यावर आधारित कादंबरी नसून, ती भारतीय समाजाच्या धर्म, जात, राजकारण आणि मानवी संघर्ष यावर भाष्य करणारी कलाकृती आहे. लेखकाने हिंदू-मुस्लिम संबंधातील गुंतागुंत समजून घेऊन अत्यंत तटस्थ भूमिकेतून हे लेखन केले आहे. त्यामुळे 'जुबा' केवळ मुस्लीम मराठी साहित्यप्रवाहातील महत्त्वाचे योगदान नाही, तर संपूर्ण मराठी साहित्यातील महत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक आणि सामाजिक आशय असलेली कादंबरी ठरते.

ही कादंबरी लवकरच dibho.com या आॅनलाईन ई-बुक प्लॅटफॉर्म वरती उपलब्ध होत आहे. अवश्य वाचा.