'स्वत्व संगर' – संघर्षशील जीवनाचे प्रतिबिंब

'स्वत्व संगर' – संघर्षशील जीवनाचे प्रतिबिंब

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या विचारांनी प्रेरित झालेल्या साहित्य प्रवाहाने 20व्या शतकातील भारतीय साहित्यविश्वाला वेगळा आयाम दिला. 'स्वत्व संगर' या जयराज खुने यांच्या आत्मकथनाचे वर्णन याच प्रवाहातील एका ठळक उदाहरणासारखे करता येईल. जयराज खुने यांच्या साहित्यिक वाटचालीतील या आत्मकथनाला विशेष स्थान आहे, कारण ते केवळ एक व्यक्तिगत जीवनकहाणी नसून, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय वास्तवाचा दस्तऐवज आहे.

'स्वत्व संगर' हे शीर्षकच या आत्मकथनाच्या केंद्रस्थानी असलेल्या संघर्षशीलतेची साक्ष देते. "स्व" म्हणजे स्वत:चे अस्तित्व आणि "संगर" म्हणजे संघर्ष. या संघर्षाचे स्वरूप केवळ व्यक्तिगत नव्हे तर व्यवस्थेविरुद्ध उभे राहणारे, सामाजिक न्यायासाठी लढणारे आहे. जयराज खुने यांनी आपल्या जीवनातील बालपण, कौटुंबिक अडचणी, सामाजिक भेदभाव आणि जातीय व्यवस्थेमुळे अनुभवलेली वेदना वाचकांसमोर प्रामाणिकपणे मांडली आहे.

दलित साहित्याची सुरुवात पिचलेल्या माणसाच्या दुःखातून झाली. जयराज खुने यांचे लेखन या प्रवाहाशी जोडले गेले. त्यांनी त्यांच्या लिखाणातून केवळ जातीभेदाच्या दुःखाला वाट करून दिली नाही, तर समाजातील अन्यायकारक व्यवस्थेवर कठोर प्रहार केला. 'स्वत्व संगर' मधील संघर्षाची तीव्रता आणि सत्यता ही बाबासाहेब आंबेडकरांच्या 'शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा' या त्रिसूत्रीवर आधारलेली आहे.

जातीय अत्याचार, उपेक्षा, आर्थिक दुर्बलता, आणि व्यवस्थेचा अन्याय यामुळे लेखकाला आयुष्यात अनेक संकटांना सामोरे जावे लागले. लेखकाच्या मते, या व्यवस्थेमुळे केवळ भौतिक नुकसानच झाले नाही, तर माणूसपणही हिरावले गेले. लेखकाच्या बालपणात त्यांना जातीमुळे भोगावा लागलेला भेदभाव आणि अपमान हे अनुभव केवळ वैयक्तिक नव्हते; ते संपूर्ण दलित समाजाचे प्रतिबिंब होते. शिक्षणापासून ते रोजच्या जीवनातील साध्या-साध्या घटनांपर्यंत, लेखकाच्या अस्तित्वावर व्यवस्थेने वार केले. परंतु, बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांनी त्यांना आत्मसन्मान आणि संघर्षाची प्रेरणा दिली.

जयराज खुने यांचे लिखाण आंबेडकरी विचारांनी पोसलेले आहे. बाबासाहेबांनी दिलेली स्वातंत्र्य, समता, बंधुता आणि न्यायाची शिकवण त्यांना जीवनभर प्रेरणा देत राहिली. त्यांच्या आत्मकथेतून आंबेडकरी चळवळीच्या प्रभावाचे दर्शन होते. 

जयराज खुने यांच्या लेखणीने दलित समाजाच्या संघर्षाला आवाज दिला. त्यांच्या आत्मकथेतून केवळ दुःख मांडले गेले नाही, तर आशादायी भविष्याची झलकही दिसते. लेखकाने आपल्या साहित्याद्वारे ज्या व्यवस्थेने माणसाला हीन ठरवले, त्या व्यवस्थेविरोधात शब्दांनी विद्रोह केला. म्हणूनच 'स्वत्व संगर' हे आत्मकथन वाचकाला प्रेरणा देणारे आहे. या पुस्तकातील संदेश असा आहे की, संघर्षाशिवाय कोणतेही परिवर्तन शक्य नाही. लेखकाने आपल्या व्यक्तिगत जीवनातील अनुभवांमधून समाजातील बदलाची गरज ठळकपणे मांडली आहे. 'स्वत्व संगर' हे पुस्तक केवळ साहित्यकृती नसून, ते एका काळाच्या सामाजिक वास्तवाचे सजीव चित्रण आहे. जयराज खुने यांनी आपल्या शब्दांमधून शोषित, वंचित, आणि दलित समाजाला प्रेरणा देण्याचे काम केले आहे. त्यांचे हे आत्मकथन जातीय व्यवस्थेविरुद्धचा आवाज आहे, जो भविष्यातील संघर्षशील पिढ्यांना निश्चितपणे मार्गदर्शन करत राहिल. हे आत्मकथन वाचताना फक्त लेखकाचे अनुभव समजत नाहीत, तर त्या अनुभवांमधून सामाजिक न्यायासाठी लढणाऱ्या प्रत्येक माणसाचा चेहरा दिसतो. जयराज खुने यांनी आपल्या शब्दांनी इतिहासाचे पान समृद्ध केले आहे, त्यामुळेच हे पुस्तक प्रत्येक संघर्षशील माणसाच्या हृदयात स्थान मिळवते.

हा दस्तावेज dibho.com या प्लॅटफॉर्म वरती वाचकांसाठी उपलब्ध आहे.. एक वेळ अवश्य भेट द्या. 

-दिलीप भोसले

सीईओ दिभो सन्स

भारतीय चित्रपट लेखक दिग्दर्शक

सक्षम फिल्म कंपनी

📞9370239533