देवदासी परंपरेचा आरसा - 'सौंदतीच्या वाटेवर'

देवदासी परंपरेचा आरसा - "सौंदतीच्या वाटेवर"

भारतीय समाजव्यवस्था अनेक परंपरा आणि रूढींच्या धाग्यांनी विणलेली आहे. परंतु, या व्यवस्थेच्या चकाकणाऱ्या मुखवट्यामागे अनेक अशा कथा दडलेल्या आहेत ज्या आपल्या लोकशाही मूल्यांवर प्रश्नचिन्ह निर्माण करतात. अशाच विसंगतींवर प्रकाश टाकणाऱ्या सु. ला. माने यांच्या "सौंदतीच्या वाटेवर" या काव्यसंग्रहाने भारतीय समाजातील एक संवेदनशील, परंतु दुर्लक्षित सत्य समोर आणले आहे.

"सौंदतीच्या वाटेवर" ही कविता फक्त सौंदर्याचा किंवा काव्यात्मकतेचा खेळ नाही, तर ती एक सामाजिक दस्तऐवज आहे. या काव्यसंग्रहामध्ये माने यांनी देवदासी परंपरेच्या नावाखाली भरडल्या जाणाऱ्या स्त्रियांच्या वेदनांना वाचा फोडली आहे. ही कविता स्त्रीच्या असहायतेचे केवळ चित्रण करत नाही, तर समाजाला या व्यवस्थेविरोधात उभे राहण्याची साद घालते.

लेखकाची मानसिकता: वेदनांना शब्दरूप

सु. ला. माने हे केवळ कवी नाहीत; ते एक संवेदनशील आणि जागरूक सामाजिक अभ्यासक आहेत. त्यांच्या लेखनातून समाजातील दुर्दैवी, उपेक्षित, आणि शोषित गटांप्रती असलेली त्यांची कळकळ प्रकर्षाने जाणवते.

देवदासी परंपरेचा अभ्यास करताना लेखकाला ती केवळ एक धार्मिक प्रथा न वाटता, ती एक सामाजिक शाप आहे, असे जाणवले. एका स्त्रीला देवाची दासी म्हणून मंदिरात अर्पण करणे आणि नंतर तिचे जीवन वासनांचा शिकार होण्यासाठी खुल्या बाजारात टाकणे, ही प्रथा कधीही कुठल्याही मानवतावादी तत्त्वाला धरून नाही. या व्यवस्थेच्या कडवट वास्तवामुळेच माने यांनी लेखनाची दिशा बदलून देवदासींच्या वेदनांना स्थान दिले.

"सौंदतीच्या वाटेवर" या काव्यसंग्रहातून लेखकाचा उद्देश स्पष्ट आहे: समाजातील प्रत्येक संवेदनशील व्यक्तीला या अन्यायाविरुद्ध जागृत करणे. माने यांना समाजातील विसंगतींचा राग आहे, पण त्याच वेळी त्यांना या दुर्दशेला मूळ कारणीभूत असलेल्या विचारसरणीत बदल घडवायचा आहे.

देवदासी परंपरेचे शोषण: एक ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

देवदासी प्रथा ही ऐतिहासिकदृष्ट्या भारताच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरांशी जोडलेली आहे. प्राचीन काळी ही परंपरा मंदिरांचे रक्षण आणि धार्मिक सेवांसाठी सुरू झाली होती. परंतु, कालांतराने या परंपरेने एक वेगळेच रूप घेतले. देवदासी प्रथा समाजातील शोषणासाठीचे एक साधन बनली.

काव्यसंग्रहातील अनेक कवितांमधून देवदासी स्त्रियांच्या जीवनातील भोग, वेदना, आणि दुर्दशा प्रकट होते. "रात्री देवाची दासी आणि दिवसा जोगवा मागणारी स्त्री," ही ओळ त्यांच्या दुहेरी आयुष्याची शोकांतिका व्यक्त करते.

लेखकाने या व्यवस्थेवर केलेली टीका केवळ शब्दांपुरती मर्यादित नाही; ती एक क्रांतीची नांदी आहे. सामाजिक न्यायाची जाणीव आणि समतेची चळवळ निर्माण करण्यासाठी माने यांची कविता एक प्रेरणा ठरते. या काव्यसंग्रहातील प्रत्येक कविता एका जळजळीत सत्याला सामोरे जाण्यास भाग पाडते. ही कविता वाचताना केवळ देवदासी स्त्रियांची दुर्दशा समजून येत नाही, तर त्यांच्या अंतर्गत संघर्षांची एक झलकही मिळते. स्त्रियांच्या भावनांचा आणि दुःखांचा थेट अनुभव देण्यासाठी माने यांनी सोपे, पण प्रभावी शब्द प्रयोग केले आहेत.

कवितांमधून प्रकट झालेले विषय:

वेदनांची कथा: देवदासींच्या जीवनातील शोकांतिका मांडणाऱ्या कविता अत्यंत हृदयस्पर्शी आहेत.

असमानतेची चीड: समाजातील अन्यायकारक व्यवस्थांवर कठोर टीका केली आहे.

आशेचा किरण: परिवर्तनाच्या दिशेने एक आवाहन म्हणूनही काही कवितांचा उपयोग झाला आहे.

समाजासाठी आवाहन: सु. ला. माने यांचा काव्यसंग्रह फक्त साहित्यिक योगदान न राहता, तो एक सामाजिक चळवळ ठरला आहे. माने यांची कविता केवळ लोकांना विचार करायला लावते असे नाही, तर ती त्यांना कृती करण्यासाठीही प्रेरित करते. देवदासी प्रथेसारख्या अमानवी व्यवस्थांचा अंत करण्यासाठी आपल्याला पुढाकार घ्यावा लागेल, असे माने यांना ठामपणे वाटते.

लेखकाचे उद्दिष्ट:

देवदासी प्रथेचा अंत: या व्यवस्थेवरील जागरूकता वाढवून तिच्या विरोधात उभे राहणे.

शिक्षणाचा प्रचार: अशा स्त्रियांच्या पुनर्वसनासाठी शिक्षण आणि स्वावलंबन महत्त्वाचे ठरते.

समाजातील बदल: रूढीवादी विचारांना छेद देऊन नवीन सामाजिक बांधणी करणे.

देवदासी प्रथेचा अंत: देवदासी प्रथा हा केवळ स्त्रियांवरील अन्याय नाही, तर तो आपल्या लोकशाही व्यवस्थेतील अपयशाचे प्रतीक आहे. माने यांची "सौंदतीच्या वाटेवर" ही कविता हीच गोष्ट अधोरेखित करते. समाजातील अशा विसंगतींचा अंत होणे ही आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे.

सु. ला. माने यांची कविता ही फक्त रडगाणे नाही, ती संघर्षाची हाक आहे. पीडितांच्या वेदनांना वाचा फोडून त्यांनी समाजाला सत्याचा आरसा दाखवला आहे. या कवितेचा संदेश आहे की, कोणतीही व्यवस्था बदलण्यासाठी प्रत्येकाने प्रयत्न करायला हवेत. "सौंदतीच्या वाटेवर" हा काव्यसंग्रह केवळ वाचनासाठी नसून तो क्रांतीसाठीचा संदेशवाहक आहे. भारतीय समाजातील एका अंधाऱ्या वास्तवावर टाकलेला प्रकाशझोत आहे. सु. ला. माने यांच्या लेखणीतील संवेदनशीलता, त्यांची सामाजिक जाणीव, आणि त्यांचा क्रांतिकारी दृष्टिकोन या काव्यसंग्रहामध्ये परिपूर्णतेने झळकतो.

आपण देवदासी परंपरेचा अंत करू शकतो का? आपण या भगिनींना त्यांच्या हक्काचे जीवन देऊ शकतो का? माने यांची कविता हे प्रश्न विचारते आणि उत्तरं शोधण्याची प्रेरणा देते.

"सौंदतीच्या वाटेवर" वाचणाऱ्या प्रत्येकाने हा संदेश मनाशी ठेवला पाहिजे की, परिवर्तनाचा पहिला टप्पा म्हणजे या व्यवस्थेतील अन्याय ओळखणे आणि त्याविरुद्ध उभे राहणे. माने यांचा काव्यसंग्रह फक्त साहित्याचा वारसा नाही, तर तो सामाजिक क्रांतीची प्रेरणा आहे. माने यांचा "सौंदतीच्या वाटेवर" हा कविता संग्रह dibho.com या प्लॅटफॉर्म वरती ई-बुक स्वरूपात उपलब्ध आहे. अवश्य वाचा https://dibho.com/ebook-details.php?url=saudtichya-vatevar&book_id=48

-दिलीप भोसले

सीईओ, दिभो सन्स

भारतीय चित्रपट लेखक दिग्दर्शक

सक्षम फिल्म कंपनी