क्रांतीचा कृतीशील नायक - अरविंद सोनटक्के IRS

क्रांतीचा कृतीशील नायक: अरविंद सोनटक्के, IRS

अरविंद सोनटक्के हे नाव उच्च सरकारी अधिकारी म्हणून ओळखले जाते. मात्र त्यांच्या कार्यामुळे, समाजात त्यांची खरी ओळख ‘२२ प्रतिज्ञावाले सोनटक्के साहेब’ अशी आहे. भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी लाखो अनुयायांसमवेत नागपूरच्या दीक्षाभूमीवर बौद्ध धम्माची दीक्षा घेतली आणि २२ प्रतिज्ञा दिल्या. या २२ प्रतिज्ञा म्हणजे मानवमुक्तीचा जाहीरनामा आहेत. त्या प्रतिज्ञांचा प्रचार-प्रसार करून समाजक्रांती घडवण्याचे काम सोनटक्के हे आयुष्यभर निःस्वार्थपणे करीत आहेत.

१९९१ साली अरविंद सोनटक्के यांनी आपल्या लग्नपत्रिकेवर २२ प्रतिज्ञा छापून समाजात एक मोठा संदेश दिला. लग्नासारख्या सामाजिक कार्यक्रमाचा उपयोग प्रबोधनासाठी करून त्यांनी नवा आदर्श घालून दिला. हा निर्णय केवळ एका समारंभापुरता मर्यादित नव्हता. तर त्यांनी २२ प्रतिज्ञांच्या प्रचारासाठी संपूर्ण आयुष्य झोकून दिले.

त्यांनी केवळ महाराष्ट्रापुरते हे कार्य मर्यादित ठेवले नाही तर या अभियानाची व्याप्ती राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर पोहोचवली. लंडनसारख्या ठिकाणीही त्यांनी २२ प्रतिज्ञा पोहोचवून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या धम्मचळवळीचा वारसा जागतिक स्तरावर नेला.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दिलेल्या २२ प्रतिज्ञा म्हणजे अंधश्रद्धा, जातिव्यवस्था, कर्मकांड, ईश्वरवाद यासारख्या रूढी-परंपरांवर निर्णायक प्रहार करणारा कार्यक्रम आहे. बाबासाहेबांच्या महापरिनिर्वाणानंतर या प्रतिज्ञांचा प्रचार पुरेसा झाला नाही. पण सोनटक्के साहेबांनी याची महत्त्वपूर्ण जबाबदारी उचलली.

चैत्यभूमी व दीक्षाभूमीसारख्या ठिकाणी ते २२ प्रतिज्ञा अभियानासाठी स्टॉल लावतात. श्रद्धेपोटी हातात गंडे-दोरे बांधून येणाऱ्या अनुयायांना त्यांनी प्रबोधनातून अंधश्रद्धा सोडण्यास प्रवृत्त केले. गंडे-दोरे कापून त्या श्रद्धेच्या वस्तूंचे दहन करून त्यांनी ‘भाग्य, आत्मा, नशीब दहन’ असे सामाजिक प्रबोधनपर उत्सव सुरू केले. हे फक्त एक प्रतीकात्मक कार्य नव्हते, तर यातून अनेकांच्या मनातील अंधश्रद्धेचा नायनाट झाला.

त्याचबरोबर ‘शुद्ध व्हा, बुद्ध व्हा। घर-घर बुद्धजयंती’ हे अभियान त्यांनी सुरू केले. यातून प्रत्येक घरात बुद्धजयंती साजरी करण्याचा संदेश देण्यात आला. त्यांनी ‘अंधश्रद्धा निर्मूलन’ आणि ‘व्यसनमुक्ती’साठी प्रबोधनाच्या माध्यमातून व्यापक कार्य केले. चैत्यभूमी आणि दीक्षाभूमीवर येणाऱ्या अनुयायांना तंबाखू, गुटखा, सिगारेट यांसारखी व्यसने सोडण्यास प्रवृत्त केले.

सोनटक्के यांनी व्यसनमुक्ती अभियान हे केवळ सांगण्यासाठी नव्हे, तर कृतीतून लोकांना पटवून देण्यावर भर दिला. त्यांनी अनेकांना प्रोत्साहन देऊन व्यसनमुक्तीच्या दिशेने वाटचाल करण्यास प्रवृत्त केले. हे कार्य त्यांच्या व्यावसायिक जबाबदाऱ्यांमध्ये अडथळा न येऊ देता त्यांनी निडरपणे पार पाडले.

अरविंद सोनटक्के हे उच्चशिक्षित, अभ्यासू आणि विज्ञानवादी दृष्टिकोन ठेवणारे व्यक्तिमत्त्व आहे. त्यांनी आंबेडकरी विचारांचा प्रसार साहित्य आणि लेखनाच्या माध्यमातून केला. ते चिकित्सक, विश्लेषक, आणि विज्ञानवादी असल्याने त्यांच्या प्रत्येक कार्यात तत्त्वशुद्धता दिसून येते.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांवर निष्ठा ठेवत त्यांनी सरकारी सेवेतही कोणतीही तडजोड केली नाही. एकीकडे उच्चपदस्थ अधिकारी म्हणून जबाबदाऱ्या सांभाळतानाच दुसरीकडे धम्मचळवळीत ते सक्रिय राहिले. त्यांच्या जीवनातील संघर्षमय प्रवासाने अनेकांना प्रेरणा दिली आहे.

त्यांच्या कार्याची दखल घेत अनेक संस्थांनी त्यांचा गौरव केला आहे. विशेषतः पीपल्स एज्युकेशन सोसायटीतर्फे त्यांना भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पुरस्कार देण्यात आला. हा पुरस्कार महाराष्ट्राचे राज्यपाल भगतसिंह कोश्यारी यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आला.

३१ जुलै रोजी अरविंद सोनटक्के यांनी सहआयुक्त म्हणून आयकर खात्यातून सेवानिवृत्ती घेतली. मात्र, सेवानिवृत्ती म्हणजे त्यांच्या सामाजिक कार्याचा शेवट नाही. २२ प्रतिज्ञा, व्यसनमुक्ती, अंधश्रद्धा निर्मूलन यांसारख्या विषयांवर त्यांचे काम अजूनही अविरत सुरू आहे.

अरविंद सोनटक्के यांच्या कार्याचा गौरव करण्यासाठी त्यांच्या सहकाऱ्यांनी ‘क्रांतीचा कृतीशील नायक’ हा ग्रंथ प्रकाशित करण्याचे ठरवले. या ग्रंथामध्ये सोनटक्के साहेबांच्या धम्मचळवळीतून प्रभावित झालेल्या व्यक्तींचे अनुभव, विचार आणि लेख समाविष्ट करण्यात आले आहेत. मराठी, हिंदी, आणि इंग्रजी अशा तीन भाषांमध्ये असलेल्या या लेखांमधून त्यांच्या सामाजिक योगदानाचे विविध पैलू समोर येतात.

अरविंद सोनटक्के यांचे जीवन म्हणजे क्रांतीचे प्रतीक आहे. त्यांनी फुले-शाहू-आंबेडकरी विचारांचा अवलंब करून अनेकांना नवा मार्ग दाखवला आहे. २२ प्रतिज्ञांचा प्रचार आणि प्रसार, व्यसनमुक्ती, अंधश्रद्धा निर्मूलन, बुद्ध धम्माचा जागर यामध्ये त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य समर्पित केले आहे.

त्यांच्या कार्याची महती त्यांच्या सहकाऱ्यांनी मांडलेल्या या ओळींमध्ये प्रतिबिंबित होते –

“येतील वादळे, खेटेल संकट, तरी मी वाट चालतो!

अडथळ्यांना न भिता मी माझे काम करतो!”

अरविंद सोनटक्के हे केवळ एक अधिकारी नाहीत तर ते एक विचारवंत, समाजसुधारक आणि प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यांच्या कार्याला सलाम करून त्यांना पुढील आयुष्यासाठी शुभेच्छा! जयभीम! नमो बुद्धाय!

सदरचा ग्रंथ dibho.com या ई-बुक प्लॅटफॉर्म वरती लवकरच येत आहे. अवश्य वाचा. 

-दिलीप भोसले

सीईओ दिभो सन्स

भारतीय चित्रपट लेखक दिग्दर्शक

संपर्क📲 9370239533