'भिनवाडा' - सह्याद्रीतील जीवनसंघर्षाचे साहित्यिक चित्रण

'भिनवाडा' – सह्याद्रीतील जीवनसंघर्षाचे साहित्यिक चित्रण

'भिनवाडा', बाळासाहेब कांबळे यांचे लेखनकौशल्य आणि संवेदनशील अनुभवांवर आधारित एक अप्रतिम साहित्यकृती आहे, जी वाचकाला महाराष्ट्राच्या सह्याद्री पर्वतरांगांमधील दुर्गम भागातील जीवनाचा अनुभव करून देते. या कादंबरीच्या केंद्रस्थानी आहे कोयना नदीचा परिसर, महाबळेश्वरच्या कुशीत वसलेला निसर्ग, आणि इथल्या कठीण परिस्थितीतही आनंद शोधणाऱ्या लोकांचे साधे, भोळे जीवन. कांबळे यांनी या कादंबरीत निसर्ग, जीवनसंघर्ष, मानवी संवेदनशीलता आणि सामाजिक वास्तव यांचे प्रभावी मिश्रण मांडले आहे.

महाबळेश्वरचा उल्लेख आला की, डोळ्यासमोर उभी राहते ती सह्याद्री पर्वतरांगेतील थंड हवामान, हिरवीगार वनश्री, आणि पावसाळ्यात फेसाळून वाहणारे धबधबे. सातारा जिल्ह्याचे भूषण मानले जाणारे हे पर्यटनस्थळ प्राचीन काळापासूनच विशेष महत्वाचे आहे. ब्रिटिशकालीन 'समर कॅपिटल' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या महाबळेश्वरच्या इमारती, बाजारपेठा, आणि सौंदर्यसंपन्न निसर्ग पर्यटकांना भुरळ घालतो. येथे उगम पावणाऱ्या कृष्णा, कोयना, वेण्णा, सावित्री आणि गायत्री या पंचनद्यांनी या परिसराचे आध्यात्मिक आणि भौगोलिक महत्त्व वाढवले आहे.

महाबळेश्वरचा परिसर निसर्गदृष्ट्या जरी संपन्न असला तरी या भागात वसलेल्या गावांचे जीवन खडतर आहे. येथील लोकांच्या उपजीविकेचा मुख्य आधार म्हणजे भात, नाचणी, वरी यांसारखी पिके आणि लाकडी हस्तकला. मात्र, दुर्गम भौगोलिक परिस्थिती आणि आधुनिक विकासाच्या अभावामुळे येथील जनतेला अनेक अडचणींचा सामना करावा लागतो.

कोयना नदी ही या भागातील जीवनवाहिनी आहे. या नदीवर बांधण्यात आलेल्या धरणामुळे महाराष्ट्रातील वीजपुरवठा अखंड राहिला असला तरी या प्रकल्पामुळे अनेक गावांना आपली भूमी गमवावी लागली. कोयना धरणामुळे विस्थापित झालेल्या लोकांच्या जीवनातील संघर्ष या कादंबरीत प्रकर्षाने मांडला आहे. आपल्या मूळ गावाच्या प्रेमापायी पुन्हा नव्याने संसार उभा करणाऱ्या लोकांच्या जिद्दीची कहाणी 'भिनवाडा' मधून समोर येते.

जावळी खोऱ्याच्या दुर्गम भागात राहणाऱ्या लोकांचे जीवन कठीण आहे. पाण्याचा तुटवडा, शैक्षणिक आणि आरोग्य सुविधांचा अभाव, आणि रोजगाराच्या संधींची टंचाई यामुळे इथल्या लोकांना मुंबई-पुण्यासारख्या महानगरांमध्ये स्थलांतर करावे लागते. परंतु, आपल्या भूमीशी असलेली आत्मीयता त्यांना परत त्यांच्या मुळांकडे ओढून आणते.

'भिनवाडा' मध्ये शिक्षणाच्या माध्यमातून परिवर्तन घडवण्याचा प्रयत्नही मांडण्यात आला आहे. दुर्गम भागात शिक्षणाची पाळेमुळे मजबूत करण्यासाठी स्थापन झालेल्या समित्यांनी काही प्रमाणात यश मिळवले असले, तरी राजकीय हस्तक्षेपामुळे अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागले आहे. शाळा ही ज्ञानमंदिर न राहता राजकीय आखाडा बनल्यामुळे शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांवर नकारात्मक परिणाम झाला. या संघर्षातून एका शिक्षकाचा व्यक्तिगत आणि सामाजिक संघर्ष कादंबरीत प्रभावीपणे मांडण्यात आला आहे.

कांबळे यांनी सह्याद्रीच्या निसर्गाचे मनोहारी वर्णन करताना तेथील जैवविविधतेचेही महत्त्व अधोरेखित केले आहे. येथील आंबे, फणस, जांभळे, करवंद, अंजीर यांसारख्या फळांपासून ते वाघ-गव्यांसारख्या वन्य प्राण्यांपर्यंत, या कादंबरीत निसर्गाच्या विविधरूपांची सजीव चित्रे उभी करण्यात आली आहेत. त्याचबरोबर, या निसर्गसंपन्न भागात राहणाऱ्या लोकांचे भोळेपण, जिव्हाळा, आणि गरिबीतही आनंद शोधण्याची वृत्ती वाचकाला अंतर्मुख करते.

'भिनवाडा' ही केवळ एक कथा नाही, तर ती दुर्गम भागातील लोकांच्या जीवनाचा आरसा आहे. येथे शिक्षण, आरोग्य, आणि रोजगाराच्या अभावामुळे निर्माण झालेली सामाजिक विषमता आणि परंपरागत व्यवस्थेमुळे सतत संघर्ष करणाऱ्या लोकांच्या भावविश्वाचे चित्रण लेखकाने केले आहे.

बाळासाहेब कांबळे यांची 'भिनवाडा' ही कादंबरी केवळ साहित्यकृती नसून ती सह्याद्रीच्या दुर्गम भागातील लोकांच्या जीवनाचा दस्तऐवज आहे. या कादंबरीतून निसर्गसंपन्न सह्याद्रीच्या कुशीत राहणाऱ्या लोकांच्या जीवनसंघर्षाचा, त्यागाचा, आणि त्यांच्या साधेपणाचा प्रभावी आलेख मांडण्यात आला आहे. ही कादंबरी वाचकाला जीवनाच्या विविध पैलूंचा विचार करण्यास प्रवृत्त करते आणि निसर्गसंपन्न जीवनाच्या जोडीला येणाऱ्या अडचणींची जाणीव करून देते. 'भिनवाडा' हे साहित्य एक वेगळा दृष्टिकोन देणारे आहे आणि ग्रामीण भागातील सामाजिक, सांस्कृतिक, आणि आर्थिक परिस्थितीची जाणीव करून देणारे अमूल्य योगदान आहे.

'भिनवाडा' ही कादंबरी लवकरच dibho.com या आॅनलाईन ई-बुक प्लॅटफॉर्म वरती येत आहे. अवश्य वाचा. 

-दिलीप भोसले

सीईओ दिभो सन्स

भारतीय चित्रपट लेखक दिग्दर्शक

सक्षम फिल्म कंपनी

संपर्क📲 9370239533