आदिम दुःखाचे मुक्तिस्थानक: हॉस्पिटल – मानवी वेदनांचे दर्शन

आदिम दुःखाचे मुक्तिस्थानक: हॉस्पिटल – मानवी वेदनांचे दर्शन

डॉ. रवींद्र श्रावस्ती यांच्या पुस्तकाचे नावच मुळात विचार करायला लावणारे आहे—'आदिम दुःखाचे मुक्तिस्थानक: हॉस्पिटल'. शीर्षकातच ‘दुःख’ या आदिम भावना-स्थितीचा उल्लेख असून, त्यावर ‘मुक्ती’ देणाऱ्या संस्थेचे सूचक चित्र निर्माण होते. हे पुस्तक वैद्यकीय क्षेत्रावर आधारित असून, त्यामध्ये मानवी वेदना, त्या वेदनांचे स्वरूप, त्या वेदनांना घेऊन जगणाऱ्या व्यक्ती, आणि त्या व्यक्तींना दिलासा देणाऱ्या डॉक्टर, नर्स, दाई, आणि अन्य कर्मचाऱ्यांची भावनिक आणि सामाजिक ओळख उलगडण्यात आली आहे.

डॉ. श्रावस्ती दुःखाला आदिम मानतात. जेव्हा जीवाचा जन्म झाला, तेव्हाच वेदना, दु:ख, आणि पीडा यांचाही जन्म झाला. त्यांच्या मते, "सुखाची खरी ओळख दुःखाशिवाय शक्य नाही." या पुस्तकाचा केंद्रबिंदू म्हणजे दुःखातून मुक्तता मिळवून देणाऱ्या औषधोपचारांच्या प्रक्रियेतून उलगडणारे मानवी जीवन.

डॉ. श्रावस्ती हे सांगली-मिरजेच्या सरकारी रुग्णालयात डॉक्टरी शिक्षण घेत असताना ज्या प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष अनुभवांना सामोरे गेले, त्या अनुभवांची संजीव चित्रे पुस्तकात साकारलेली आहेत. रुग्णांच्या वेदनांनी लेखकाला हादरवले, खंतावले, आणि अस्वस्थतेच्या जाळ्यात अडकवले. परंतु, ही अस्वस्थता त्यांच्या लिखाणाच्या प्रेरणास्थानाचे कारणही ठरली.

पुस्तकात १३ विषयांना २६ भागांमध्ये सादर करण्यात आले आहे. एका विषयाला दोन भागात विभागण्यात आले आहे—प्रथम ललित अंगाने आणि नंतर ललित-वैचारिक स्वरूपात. हे स्वरूप लेखनाला वेगळेपणा देत असून, वैद्यकीय क्षेत्रातील वास्तवाला संवेदनशीलपणे मांडण्याचा एक नवीन प्रयोग ठरतो. लेखकाच्या मते, हा प्रयोग केवळ नावीन्याचा भाग नसून दुःखाच्या पीडेतून आलेल्या अस्वस्थतेचे प्रामाणिक प्रकटीकरण आहे.

लेखक हॉस्पिटलला ‘वेदनेचे मुक्तिस्थानक’ म्हणतात. हॉस्पिटल ही जागा केवळ औषधोपचारांसाठी नव्हे तर रुग्णाच्या वेदना आणि दुःखावर मात करण्यासाठी अस्तित्वात आहे. रुग्णांच्या दु:खांमध्ये एकरूप होऊन त्यांना दिलासा देणाऱ्या डॉक्टरांच्या संघर्षमय जीवनाचे वर्णन अत्यंत प्रत्ययकारी शैलीत करण्यात आले आहे.

हॉस्पिटलमध्ये काम करणाऱ्या डॉक्टर्स, नर्सेस, आणि अन्य कर्मचाऱ्यांचे जीवन हे केवळ सेवा नसून त्याग, समर्पण, आणि अनंत कष्टांची कथा आहे. आयसीयू, बर्न वॉर्ड, पोस्टमार्टम रूम, किंवा कुष्ठरुग्णांचा वॉर्ड—प्रत्येक विभागामधील कार्य पानोपानी अनुभवायला मिळते. पुस्तकातील अनुभवांमधून हॉस्पिटलची अंतर्गत प्रक्रिया, त्यातील ताणतणाव, आणि मनावर होणारा परिणाम वाचकाला अंतर्मुख करतो.

काळ बदलत चालला आहे. एकेकाळी डॉक्टर म्हणजे रुग्णांसाठी देवदूत होते. परंतु, आता अविश्वासाचे सावट डॉक्टर-रुग्ण नात्यावर पडले आहे. डॉ. श्रावस्ती यांच्या लिखाणातून हा बदल आणि त्याचे परिणाम प्रकर्षाने दिसून येतात. डॉक्टरांना ‘देवमाणूस’ समजणाऱ्या समाजातही संशयाचे ढग निर्माण झाले आहेत.

लेखकाने दवाखान्यात काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांचे आणि रुग्णांचे परस्पर संबंध उलगडले आहेत. यामध्ये केवळ औषधोपचारांचा भाग नसून माणसांच्या संवेदनशीलतेची खरी परीक्षा कशी घेतली जाते, याचे चित्रण आहे. लेखक मानवी जगण्याच्या वैद्यकीय आणि सामाजिक वास्तवाच्या अनेक पैलूंना शब्दबद्ध करताना माणुसकीचा गहिरा अर्थही समजावतो.

डॉ. श्रावस्ती यांनी आपल्या पुस्तकातून सामाजिक व्यवस्थेवर प्रभावी भाष्य केले आहे. त्यांची लेखणी केवळ डॉक्टर म्हणून अनुभवलेल्या आयुष्याचा आलेख सादर करत नाही, तर एक संवेदनशील कवी आणि लेखक म्हणून वैद्यकीय व्यवस्थेच्या आतल्या बाजूंचे दर्शन घडवते.

१. पुस्तकात कुष्ठरुग्णांवर उपचार करताना आलेल्या अनुभवांचे विलक्षण चित्रण आहे. ‘सुंदर माणसांचा वॉर्ड’ या भागातून लेखकाने कुष्ठरुग्णांच्या मानसिक स्थितीवर भाष्य करताना त्यांच्या दुःखांची तीव्रता प्रामाणिकपणे समोर आणली आहे.

२. पुस्तकात स्त्रियांच्या आजारांबरोबरच त्यांना मिळणाऱ्या दुय्यम वागणुकीबद्दलही विचार मांडण्यात आले आहेत. महिलांचे अनाथपण, पोरकेपण, आणि त्यांना मिळणारे दुय्यम स्थान यामुळे लेखकाला जाणवलेले दुःख पुस्तकभर जाणवते.

३. पोस्टमार्टम रूममधील अनुभव वाचकाला अंतर्मुख करतो. मानवी मृत्यूचे भिन्न पैलू लेखकाच्या वैद्यकीय ज्ञानातून आणि काव्यमय लेखणीतून उलगडतात.

४. लेखकाने समाजातील अज्ञान, अंधश्रद्धा, आणि कर्मकांड यांचा पर्दाफाश केला आहे. रुग्णांच्या आजारांमध्ये फक्त औषधोपचारांचा भागच नाही, तर त्यांच्या सामाजिक-आर्थिक परिस्थितीचा खोलवर परिणाम कसा होतो, हे लेखनातून जाणवते.

डॉ. श्रावस्ती यांच्या लेखनाची भाषा सहज, प्रवाही आणि संवेदनशील आहे. पुस्तक वाचताना वाचक वेदनांच्या गोष्टींमध्ये हरवून जातो. ‘दुःख आदिम आहे’ हे लेखकाचे सत्य वाचकाला पटते. वेदनांवर काव्यात्मक शैलीत केलेले चिंतन आणि त्याचे दैनंदिन वास्तव, यामुळे पुस्तक अधिक जिवंत वाटते.

लेखकाने त्यांच्या आई-वडील, शिक्षक, आणि मित्र-परिवाराबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करताना या सर्वांच्या सहकार्याने हे पुस्तक घडल्याचे नमूद केले आहे. विशेषतः त्यांच्या सहचारिणी डॉ. दीपा यांच्या पाठिंब्याचा उल्लेख करताना लेखकाच्या वैयक्तिक आयुष्यातील संघर्षांची झलक दिसते.

पुस्तकाने विविध प्रकारच्या वाचकांना प्रभावित केले आहे. कवी, अभ्यासक, आणि डॉक्टरांनी पुस्तकाच्या वेगळेपणाचा गौरव केला आहे. "वेदनांमधून उलगडणाऱ्या जीवनाचा अर्थ समजावणारे लेखन", असे या पुस्तकाचे स्वरूप आहे, असे अनेक समीक्षकांचे मत आहे.

‘आदिम दुःखाचे मुक्तिस्थानक: हॉस्पिटल’ हे पुस्तक फक्त वैद्यकीय व्यवस्थेचा आलेख नाही, तर मानवाच्या वेदना, त्यावर मात करण्याचा संघर्ष, आणि समाजाच्या अज्ञानावर भाष्य करणारे संवेदनशील ललित-वैचारिक साहित्य आहे. मानवी वेदना आणि तिच्या मुक्तीसाठी केलेले प्रयत्न यांचे दर्शन घडवताना हे पुस्तक वाचकाला अंतर्मुख करते आणि आयुष्याचा अर्थ नव्याने समजावून देते.

हा ग्रंथ लवकरच dibho.com या आॅनलाईन ई-बुक प्लॅटफॉर्म वरती येत आहे. अवश्य वाचा. 

-दिलीप भोसले

सीईओ दिभो सन्स

भारतीय चित्रपट लेखक दिग्दर्शक

सक्षम फिल्म कंपनी

संपर्क📲 9370239533