'नागवंश' - इतिहासाचा शोध आणि सांस्कृतिक पुनरावलोकन

'नागवंश' -  इतिहासाचा शोध आणि सांस्कृतिक पुनरावलोकन

महाराष्ट्रातील दलित साहित्याने अनेक सामाजिक प्रश्नांना वाचा फोडली आहे. या साहित्य प्रकाराने केवळ समाजातील दु:ख, अन्याय, शोषण यांचे वर्णन केले नाही, तर ऐतिहासिक सत्यांचा शोध घेऊन विस्मृतीत गेलेल्या पराक्रमांची मांडणी केली आहे. बा.ना. धांडोरे यांच्या 'नागवंश' या पुस्तकाने याच विचारांना प्रोत्साहन देत ऐतिहासिक सत्याचा एक नवा अध्याय उघडला आहे.

'नागवंश' हे पुस्तक केवळ साहित्यकृती नसून एका व्यापक सांस्कृतिक, सामाजिक आणि ऐतिहासिक चळवळीचे प्रतिनिधित्व आहे. हे पुस्तक दलित समाजाच्या इतिहासाला नवीन परिमाण देते. बा.ना. धांडोरे यांच्या लेखणीतून समाजातील दुर्लक्षित इतिहासाला एक सशक्त आवाज मिळाला आहे, ज्यामुळे एक नवचैतन्य निर्माण झाले आहे.

धांडोरे यांनी नागवंश लिहिताना केवळ काल्पनिकतेवर भर दिला नाही, तर ऐतिहासिक साधने, तटस्थ अभ्यास, आणि सांस्कृतिक निरीक्षण यांचा सुयोग्य वापर केला आहे. महार समाजाच्या पराक्रम, शौर्य, आणि त्यागाचा शोध घेताना त्यांनी राजहंसाप्रमाणे सत्य शोधून काढले आहे.

दलित साहित्यात ऐतिहासिक सत्याचा आधार घेऊन लेखन करण्याचा हा प्रयत्न पहिल्यांदाच दिसतो. याआधी अनेक लेखकांनी दलित समाजाच्या दैन्य, उपेक्षा, आणि अन्यायाचे चित्रण केले आहे. मात्र धांडोरे यांनी या दुःखाच्या पलीकडे जाऊन त्यांच्या गौरवशाली इतिहासाचा शोध घेतला. हे काम करणे म्हणजे केवळ एक साहित्यिक आव्हान नसून सामाजिक पुनरावलोकनाचे एक महत्त्वाचे पाऊल आहे.

इतिहासाच्या संदर्भात सत्य शोधणे हे तितकेच कठीण आहे, जितके एका तपश्चर्येसमान आहे. नागवंश लिहिताना धांडोरे यांनी केवळ ऐतिहासिक सत्यांचा मागोवा घेतला नाही, तर त्याला समाजवादी आणि आंबेडकरी विचारांची जोड दिली आहे. यासाठी लागणारे चौफेर वाचन आणि सूक्ष्म निरीक्षण त्यांनी अचूकतेने केले आहे.

धांडोरे यांची संवेदनशीलता त्यांच्या लेखणीतून प्रकट होते. त्यांनी महार समाजाच्या भूमिकेला केवळ शोषित म्हणून मांडले नाही, तर त्यांच्या पराक्रमाची उजळणी केली. ही संवेदनशीलता म्हणजे केवळ व्यक्तिगत भावना नसून ती समाजातील परिवर्तनासाठी प्रेरणा देणारी आहे.

इतिहास हा नेहमी विजेत्यांच्या बाजूने लिहिला गेला आहे, असे म्हटले जाते. यामुळेच अनेक समुदायांचे पराक्रम, कर्तृत्व आणि योगदान इतिहासाच्या पटलावरून गायब झाले आहे. महार समाजाचा इतिहास हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. 'नागवंश' या पुस्तकात धांडोरे यांनी या विस्मृतीत गेलेल्या सत्याचा शोध घेऊन त्याला प्रकाशात आणले आहे.

महार समाजाने अनेक ऐतिहासिक लढायांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. त्यांच्या शौर्याच्या कथा इतिहासात दडपल्या गेल्या होत्या. धांडोरे यांनी या कथा केवळ उजेडात आणल्या नाहीत, तर त्या साहित्याच्या माध्यमातून समाजापर्यंत पोहोचवल्या. त्यामुळे 'नागवंश' हा केवळ दलित साहित्यातील एक महत्त्वाचा दस्ताऐवज नाही, तर त्याने साहित्याला नवे परिमाण दिले आहे. त्यांनी सांस्कृतिक संचित, गुलामी, आणि इतिहासाचे विकृतीकरण यावर भाष्य करताना महार समाजाचा गौरवशाली इतिहास मांडला आहे. दलित साहित्य नेहमी समाजातील अंधारलेल्या बाजूंचे वर्णन करते, परंतु 'नागवंश' हे पुस्तक दलित साहित्यात एक नवी दिशा दाखवते. ते शोषणाविरोधातील लढ्याची कथा तर आहेच, परंतु त्या समाजाच्या शौर्याचे, त्यागाचे आणि योगदानाचे वर्णनही करते.

धांडोरे यांची लेखनशैली आंबेडकरी विचारांशी प्रेरित आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सामाजिक समानतेसाठी दिलेल्या संदेशाला त्यांनी आपल्या साहित्यकृतीतून पुढे नेले आहे. 'नागवंश' या पुस्तकातून त्यांनी सामाजिक सुधारणेचा आणि ऐतिहासिक सत्याचा मंत्र दिला आहे.

आंबेडकरी विचारांवर निष्ठा ठेवून धांडोरे यांनी दलित समाजाच्या इतिहासाचा अभ्यास केला. त्यांच्या लेखनातून आंबेडकरी विचारधारेचे महत्त्व आणि सत्यशोधक भूमिका अधिक स्पष्ट होते. त्यामुळेच 'नागवंश' हे पुस्तक केवळ ऐतिहासिक सत्याचा शोध नाही, तर समाजाला प्रेरणा देणारे एक साधन आहे. या पुस्तकाने दलित साहित्याला नवे परिमाण दिले असून, इतिहासाच्या पुनर्लेखनाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.

बा.ना. धांडोरे यांनी या पुस्तकाच्या माध्यमातून दलित समाजाला त्यांचा विस्मृतीत गेलेला वारसा परत दिला आहे. त्यांच्या लेखणीतून दिसणारी संवेदनशीलता, ऐतिहासिक अभ्यास, आणि आंबेडकरी विचारांवरची निष्ठा यामुळे 'नागवंश' हे पुस्तक केवळ एक साहित्यकृती न राहता सामाजिक चळवळीचे प्रतीक बनले आहे.

आजच्या काळात सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक सत्याचा शोध घेणे ही मोठी जबाबदारी आहे. धांडोरे यांनी 'नागवंश' या पुस्तकाद्वारे ही जबाबदारी समर्थपणे पार पाडली आहे. त्यांनी दिलेले योगदान केवळ साहित्य क्षेत्रापुरते मर्यादित नाही, तर ते सामाजिक सुधारणेच्या प्रक्रियेत महत्त्वाचे आहे.

'नागवंश' हे केवळ एक पुस्तक नसून, ते इतिहासाच्या विस्मृतीतून स्फुरणाऱ्या लढ्याची, त्यागाची आणि परिवर्तनाची गाथा आहे.

जगभरातील आंबेडकरी विचार धारेतील तमाम अभ्यासकांसाठी 'नागवंश' हे पुस्तक dibho.com या प्लॅटफॉर्म वरती ई-बुक स्वरूपात उपलब्ध आहे. 

-दिलीप भोसले

सीईओ दिभो सन्स

भारतीय चित्रपट लेखक दिग्दर्शक

सक्षम फिल्म कंपनी